इस्लाम मध्ये ‘जकात’ म्हणजे काय?

जकात ही इस्लाम धर्मातील पाच मुख्य आधारस्तंभांपैकी एक आहे आणि ती मुस्लिम व्यक्तीच्या संपत्तीवर अनिवार्य दान मानली जाते. जकात ही गरिबांना आणि समाजाला मदत करण्यासाठी दिली जाते आणि ती आठ प्रकारच्या लोकांना दिली जाऊ शकते, ज्यांचा उल्लेख कुरआनमध्ये सूरह अत-तौबा (9:60) मध्ये केला आहे. खाली त्या आठ प्रकारांची तपशीलवार माहिती दिली आहे:

1. फुकारा (गरिब आणि दीन)
   • हे असे लोक आहेत जे अत्यंत गरीब आहेत आणि त्यांच्याकडे जीवनावश्यक गरजा पूर्ण करण्यासाठी पुरेसे साधन नाही. त्यांना जकात देऊन त्यांच्या मूलभूत गरजा पूर्ण करण्यास मदत केली जाते.
2. मसाकीन (अत्यंत गरजू)
   • मसाकीन हे फुकारांपेक्षा थोडे वेगळे आहेत. त्यांच्याकडे काही साधने असू शकतात, परंतु ती त्यांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी पुरेशी नसतात. त्यांना जकात देऊन त्यांचे जीवनमान सुधारले जाते.
3. जकात गोळा करणारे (आमिल)
   • जे लोक जकात गोळा करणे, वितरण करणे आणि त्याचे व्यवस्थापन करण्याचे काम करतात, त्यांना त्यांच्या मेहनतीसाठी जकातमधून हिस्सा दिला जाऊ शकतो, जरी ते स्वतः श्रीमंत असले तरीही.
4. मुस्लिम धर्म स्वीकारणारे (मुअल्लफातुल कुलूब)
   • जे लोक नुकतेच इस्लाम स्वीकारत आहेत किंवा ज्यांचे मन इस्लामकडे आकर्षित करायचे आहे, त्यांना जकात दिली जाऊ शकते. यामुळे त्यांचा विश्वास दृढ होण्यास मदत होते.
5. गुलाम मुक्त करणे (फी रिकाब)
   • जकातचा वापर गुलामांना मुक्त करण्यासाठी किंवा त्यांचे कर्ज फेडण्यासाठी केला जाऊ शकतो ज्यामुळे ते स्वतंत्र होऊ शकतील.
6. कर्जदार (गारीमीन)
   • जे लोक कर्जात बुडालेले आहेत आणि ते फेडण्यास असमर्थ आहेत, त्यांना जकात देऊन त्यांचा आर्थिक भार हलका करता येतो, बशर्ते कर्ज हे वैध कारणासाठी (उदा. मूलभूत गरजा) घेतलेले असेल.
7. अल्लाहच्या मार्गात (फी सबीलिल्लाह)
   • यामध्ये अल्लाहच्या मार्गात कार्य करणाऱ्या व्यक्ती किंवा कार्यांचा समावेश होतो, जसे की जिहाद (संरक्षणासाठी लढणे), शिक्षण, किंवा इस्लामिक कार्यासाठी प्रयत्न करणारे लोक.
8. प्रवासी (इब्न अस-सबील)
   • जे लोक प्रवासात आहेत आणि त्यांच्याकडे पैसे संपले आहेत किंवा ते घरी परतण्यास असमर्थ आहेत, त्यांना जकात देऊन त्यांना मदत केली जाते.

जकात देण्याचे नियम:

• जकात ही गरजू मुस्लिम व्यक्तींना दिली जाते.
• ती देण्यासाठी संपत्ती निसाब (किमान मर्यादा) ओलांडणे आवश्यक आहे, म्हणजे व्यक्तीकडे 2.5% संपत्ती जकात म्हणून देण्यासाठी उपलब्ध असावी.
• जकात देण्याचा हेतू हा समाजातील आर्थिक असमानता कमी करणे आणि गरजूंना आधार देणे हा आहे.

जकातचे वितरण ही एक महत्त्वाची प्रक्रिया आहे, कारण ती इस्लामिक नियमांनुसार आणि योग्य हेतूने गरजूंपर्यंत पोहोचणे आवश्यक आहे. जकात वितरणाच्या पद्धती खालीलप्रमाणे तपशीलात दिल्या आहेत:

1. जकात कोणाला द्यावी?

कुरआनच्या सूरह अत-तौबा (9:60) मध्ये जकात देण्यास पात्र असलेल्या आठ प्रकारच्या लोकांचा उल्लेख आहे:

• फुकारा (गरिब), मसाकीन (अत्यंत गरजू), आमिल (जकात गोळा करणारे), मुअल्लफातुल कुलूब (नवीन मुस्लिम), गुलाम मुक्त करणे, कर्जदार, अल्लाहच्या मार्गात आणि प्रवासी.
• जकात फक्त मुस्लिम व्यक्तींनाच दिली जाऊ शकते.

2. वितरणाचे मुख्य नियम

• नियत: जकात देताना अल्लाहसाठी ही आज्ञा पाळण्याचा हेतू असावा. नीयत मनात किंवा शब्दांत व्यक्त केली जाऊ शकते.
• वेळ: जकात ही निसाब ओलांडल्यानंतर आणि एक वर्ष (हौल) पूर्ण झाल्यावर त्वरित द्यावी. उशीर करणे पाप मानले जाते.
• प्रमाण: संपत्तीच्या 2.5% (किंवा शेती/पशुधनासाठी वेगळे नियम) द्यावे.
• स्वतःच्या नातेवाईकांना: आई-वडील, पती-पत्नी, मुलांना जकात देऊ नये, कारण त्यांचा खर्च करणे ही आधीच जबाबदारी आहे. पण गरजू भावंड, काका, मामा यांना देणे परवानगी आहे.

3. वितरणाच्या पद्धती

जकातचे वितरण खालील पद्धतींनी केले जाऊ शकते:

अ. वैयक्तिक वितरण

• व्यक्ती स्वतः जकातची रक्कम मोजते आणि थेट पात्र व्यक्तींना देते.
• उदाहरण: तुम्ही तुमच्या परिसरातील गरिबांना, कर्जदारांना किंवा प्रवाशांना जकात देऊ शकता.
• फायदा: तुम्हाला खात्री असते की जकात योग्य व्यक्तीपर्यंत पोहोचली.
• काळजी: पात्रता तपासणे आणि गोपनीयता राखणे आवश्यक.

ब. संस्था किंवा मशिदीद्वारे

• अनेक लोक जकात मशिदीला किंवा इस्लामिक संस्थांना देतात, जे ती योग्य लोकांपर्यंत पोहोचवतात.
• उदाहरण: इस्लामिक चॅरिटी किंवा जकात फाउंडेशन.
• फायदा: मोठ्या प्रमाणावर गरजूंना मदत मिळते आणि व्यवस्थित वितरण होते.
• काळजी: संस्था विश्वासार्ह असावी आणि जकातचा वापर शरियतनुसार होत आहे याची खात्री करावी.

क. प्रतिनिधीद्वारे

• जर तुम्ही स्वतः जकात देऊ शकत नसाल, तर तुम्ही एखाद्या विश्वासू व्यक्तीला किंवा नातेवाईकाला ही जबाबदारी देऊ शकता.
• उदाहरण: तुम्ही परदेशात असाल, तर तुमच्या कुटुंबाला जकात देण्यास सांगू शकता.
• काळजी: प्रतिनिधीने तुमची नियत आणि नियमांचे पालन करावे.

4. वितरणाचे प्रमाण आणि विभागणी

• जकातची रक्कम आठही प्रकारांना समान द्यावी लागते असे नाही. तुम्ही एका किंवा काही प्रकारांना देऊ शकता, जोपर्यंत ते पात्र आहेत.
• उदाहरण: जर तुमची जकात ₹10,000 असेल, तर तुम्ही ₹5,000 गरिबांना आणि ₹5,000 कर्जदारांना देऊ शकता किंवा संपूर्ण रक्कम एकाच व्यक्तीला देऊ शकता, जर ती पात्र असेल.
• स्थानिक गरजा लक्षात घेऊन वितरण करणे श्रेयस्कर आहे.

5. वितरणात काळजी घ्यावयाच्या गोष्टी

• गोपनीयता: जकात देताना गरजूंचा अपमान होऊ नये. ती गुप्तपणे देणे उत्तम मानले जाते.
• पात्रता तपासणे: जकात घेणारी व्यक्ती खरोखर गरजू आहे आणि ती मुस्लिम आहे याची खात्री करावी.
• प्रदर्शन टाळणे: जकात ही अल्लाहसाठी असते, म्हणून ती दाखवण्यासाठी किंवा कौतुकासाठी देऊ नये.
• वस्तू स्वरूपात: जकात ही रोख रक्कमेऐवजी वस्तू (उदा. अन्न, कपडे) स्वरूपातही दिली जाऊ शकते, जोपर्यंत तिचे मूल्य 2.5% इतके असेल.

6. प्रॅक्टिकल उदाहरण

• समजा, तुमची जकात ₹20,000 आहे:
  • तुम्ही ₹10,000 स्थानिक गरिब कुटुंबाला देऊ शकता.
  • ₹5,000 मशिदीच्या जकात फंडात देऊ शकता.
  • ₹5,000 एखाद्या कर्जदाराला देऊ शकता, ज्याला त्याचे कर्ज फेडायचे आहे.
• तुम्ही हे स्वतः किंवा विश्वासू व्यक्तीमार्फत करू शकता.

7. विशेष परिस्थिती

• जकात एकत्र करणे: काही समुदाय जकात एकत्र गोळा करतात आणि गरजूंना मोठ्या प्रमाणात वाटतात (उदा. रमजानमध्ये).
• आंतरराष्ट्रीय वितरण: जकात परदेशात पाठवणे परवानगी आहे, जर तिथे गरज जास्त असेल (उदा. युद्धग्रस्त भागात).

जकात वितरणात स्थानिक परिस्थिती आणि गरजेनुसार लवचिकता आहे, पण शरियतचे नियम पाळणे आवश्यक आहे.