हिजरी कॅलेंडर, ज्याला इस्लामी कॅलेंडर असेही म्हणतात, हे चंद्रावर आधारित (Lunar Calendar) आहे आणि इस्लाम धर्माच्या सर्वात महत्त्वाच्या घटनांशी जोडलेले आहे. त्याचा इतिहास आणि विकास थोडक्यात खालीलप्रमाणे आहे:
उत्पत्ती आणि नाव:
हिजरी कॅलेंडरची सुरुवात इस्लामच्या दुसऱ्या खलिफा, हजरत उमर इब्न अल-खत्ताब (634-644 CE) यांच्या कारकिर्दीत झाली. या कॅलेंडरचे नाव “हिजरी” असे ठेवण्यात आले कारण ते प्रेषित मुहम्मद (Prophet Muhammad) यांच्या हिजरत (मक्काहून मदिनाला स्थलांतर, 622 CE) या घटनेवर आधारित आहे. हिजरत ही इस्लामच्या इतिहासातील एक महत्त्वाची घटना मानली जाते, कारण यामुळे मुस्लिम समुदायाला एक नवीन सुरुवात आणि स्वातंत्र्य मिळाले.
हजरत उमर यांनी मुस्लिम समुदायासाठी एक एकसमान कालगणना प्रणालीची गरज ओळखली, जेणेकरून धार्मिक आणि प्रशासकीय कामे सुव्यवस्थितपणे करता येतील. त्यांनी सल्लामसलत केल्यानंतर हिजरतच्या वर्षाला पहिले वर्ष (1 AH – Anno Hegirae) म्हणून निश्चित केले.
हिजरी कॅलेंडरची रचना:
- चंद्रावर आधारित: हिजरी कॅलेंडर हे चंद्राच्या चक्रांवर आधारित आहे. एका चंद्र महिन्याची लांबी साधारण 29 किंवा 30 दिवसांची असते, जी नवीन चंद्राच्या दर्शनाने ठरते. त्यामुळे एक हिजरी वर्ष 354 किंवा 355 दिवसांचे असते, जे ग्रेगोरियन कॅलेंडरपेक्षा 10-11 दिवसांनी लहान आहे.
- 12 महिने: यात 12 महिने आहेत – मुहर्रम, सफर, रबीउल अव्वल, रबीउल आखिर, जमादुल अव्वल, जमादुल आखिर, रज्जब, शाबान, रमजान, शव्वाल, जिल कादा आणि जिल हिज्जा.
- वर्षांची गणना: हिजरी वर्षाची सुरुवात 622 CE पासून होते. उदाहरणार्थ, आज 23 मार्च 2025 ही ग्रेगोरियन तारीख आहे, तर हिजरी कॅलेंडरनुसार सध्या 1446 AH (हिजरी वर्ष) चालू आहे.
ऐतिहासिक पार्श्वभूमी:
- हिजरत (622 CE): प्रेषित मुहम्मद आणि त्यांचे अनुयायी मक्केतील छळामुळे मदिनाला गेले. ही घटना इस्लामच्या प्रसारासाठी निर्णायक ठरली आणि म्हणूनच कॅलेंडरची सुरुवात याच वर्षापासून झाली.
- प्रारंभिक कालगणना: प्रेषित मुहम्मद यांच्या काळात औपचारिक कॅलेंडर नव्हते. त्यावेळी अरब समाजात चंद्रावर आधारित महिन्यांची प्रथा होती, परंतु वर्षांची गणना नव्हती. हजरत उमर यांनी ही प्रणाली औपचारिक स्वरूप दिले.
- प्रथम तारीख: हिजरी कॅलेंडरची पहिली तारीख 1 मुहर्रम, 1 AH ठरली, जी ग्रेगोरियन कॅलेंडरनुसार 15 किंवा 16 जुलै 622 CE ला येते (तज्ञांमध्ये थोडे मतभेद आहेत).
महत्त्व:
- धार्मिक उपयोग: रमजान, हज, ईद-उल-फित्र आणि ईद-उल-अधा यांसारख्या धार्मिक सणांच्या तारखा ठरविण्यासाठी हे कॅलेंडर वापरले जाते.
- ऐतिहासिक संदर्भ: इस्लामच्या सुरुवातीच्या घटनांचा कालानुक्रम लावण्यासाठी हे उपयुक्त आहे.
- सांस्कृतिक ओळख: मुस्लिम समुदायाची स्वतंत्र ओळख आणि एकता दर्शवते.
वैशिष्ट्ये:
- हिजरी कॅलेंडर हे सूर्यावर आधारित (Solar) नसल्याने, त्याचे महिने आणि सण ग्रेगोरियन कॅलेंडरनुसार दरवर्षी मागे सरकतात.
- हे कॅलेंडर आजही मुस्लिम देशांमध्ये धार्मिक आणि काही प्रमाणात प्रशासकीय कारणांसाठी वापरले जाते, विशेषतः सौदी अरेबिया, इराण आणि इतर इस्लामी राष्ट्रांमध्ये.
आधुनिक काळात:
आजच्या जागतिकीकरणाच्या युगात ग्रेगोरियन कॅलेंडर प्रचलित असले तरी, हिजरी कॅलेंडर मुस्लिमांसाठी धार्मिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या महत्त्वाचे आहे. अनेक देशांमध्ये दोन्ही कॅलेंडर एकत्र वापरले जातात.
हिजरी कॅलेंडरचा इतिहास हा इस्लामच्या सुरुवातीच्या विकासाचा आणि मुस्लिम समुदायाच्या एकीकरणाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
इस्लाममधील महिने हे हिजरी कॅलेंडरवर आधारित असतात, जे चंद्राच्या चक्रांवर अवलंबून आहे. हे कॅलेंडर 12 महिन्यांचे असते आणि प्रत्येक महिन्याचे स्वतःचे धार्मिक, सांस्कृतिक किंवा ऐतिहासिक महत्त्व आहे. खाली हिजरी कॅलेंडरमधील महिने आणि त्यांचे महत्त्व थोडक्यात सांगितले आहे:
- मुहर्रम (Muharram)
- हिजरी वर्षाचा पहिला महिना.
- महत्त्व: हा “पवित्र महिना” मानला जातो. 10 तारखेला आशुरा साजरा केला जातो, ज्या दिवशी हजरत इमाम हुसैन (Prophet Muhammad यांचे नातू) यांचे कर्बलाच्या युद्धात शहादत झाले. सुन्नी मुस्लिमांसाठी हा उपवासाचा दिवस आहे, तर शिया मुस्लिमांसाठी शोकाचा दिवस आहे.
- सफर (Safar)
- दुसरा महिना.
- महत्त्व: या महिन्याला काही ठिकाणी दुर्दैवी मानले जाते, परंतु इस्लाममध्ये असे कोणतेही ठोस पुरावे नाहीत. हा सामान्यतः शांततेचा काळ मानला जातो.
- रबीउल अव्वल (Rabi’ al-Awwal)
- तिसरा महिना.
- महत्त्व: 12 तारखेला ईद-ए-मिलाद-उन-नबी साजरी केली जाते, म्हणजे प्रेषित मुहम्मद (Prophet Muhammad) यांचा जन्मदिवस. हा आनंद आणि कृतज्ञतेचा काळ आहे.
- रबीउल आखिर (Rabi’ al-Thani)
- चौथा महिना.
- महत्त्व: या महिन्याला विशेष धार्मिक घटना जोडलेली नाही, पण अनेक सूफी संतांचे स्मरण केले जाते.
- जमादुल अव्वल (Jumada al-Awwal)
- पाचवा महिना.
- महत्त्व: हा महिना ऐतिहासिक घटनांसाठी ओळखला जातो, जसे काही लढाया किंवा महत्त्वाच्या व्यक्तींचे निधन.
- जमादुल आखिर (Jumada al-Thani)
- सहावा महिना.
- महत्त्व: या महिन्याला विशेष धार्मिक महत्त्व नाही, परंतु नियमित प्रार्थना आणि चिंतनासाठी वापरला जातो.
- रज्जब (Rajab)
- सातवा महिना.
- महत्त्व: चार पवित्र महिन्यांपैकी एक. 27 तारखेला मेराज-उन-नबी साजरी केली जाते, ज्या रात्री प्रेषित मुहम्मद स्वर्गात गेले होते (अल-इस्रा वाल-मेराज).
- शाबान (Sha’ban)
- आठवा महिना.
- महत्त्व: 15 तारखेला शब-ए-बारात साजरी केली जाते, जिथे मुस्लिम उपवास, प्रार्थना आणि पापांची माफी मागतात. हा रमजानची तयारी करण्याचा काळ आहे.
- रमजान (Ramadan)
- नववा महिना.
- महत्त्व: सर्वात पवित्र महिना. या काळात मुस्लिम रोजे (उपवास) ठेवतात, जे इस्लामच्या पाच स्तंभांपैकी एक आहे. 27 तारखेची लैलतुल कद्र (Night of Power) ही अत्यंत महत्त्वाची मानली जाते, कारण याच रात्री कुराण प्रथम अवतरले.
- शव्वाल (Shawwal)
- दहावा महिना.
- महत्त्व: 1 तारखेला ईद-उल-फित्र साजरी केली जाते, जी रमजानच्या समाप्तीचे प्रतीक आहे. हा आनंद, दान आणि एकत्र येण्याचा काळ आहे.
- जिल कादा (Dhu al-Qadah)
- अकरावा महिना.
- महत्त्व: चार पवित्र महिन्यांपैकी एक. युद्धबंदी आणि शांततेचा काळ मानला जातो.
- जिल हिज्जा (Dhu al-Hijjah)
- बारावा महिना.
- महत्त्व: हज यात्रेचा महिना. 10 तारखेला ईद-उल-अधा (बकरी ईद) साजरी केली जाते, जी हजरत इब्राहिम यांच्या बलिदानाची आठवण आहे. 9 तारीख ही अराफातचा दिवस म्हणून ओळखली जाते, जो हजचा सर्वोच्च क्षण आहे.
- चार पवित्र महिने (मुहर्रम, रज्जब, जिल कादा, जिल हिज्जा) यांना इस्लाममध्ये विशेष आदर आहे, जिथे युद्ध आणि हिंसा निषिद्ध मानली जाते.
- हिजरी कॅलेंडर हे ग्रेगोरियन कॅलेंडरपेक्षा 10-11 दिवस लहान असते, त्यामुळे महिन्यांच्या तारखा दरवर्षी बदलतात.