इस्लामी देशांमध्ये वक्फच्या संपत्तीची देखरेख आणि व्यवस्थापनाची पद्धत देशानुसार बदलते, परंतु वक्फ ही इस्लामिक परंपरेतील एक मूळ संकल्पना असल्याने बहुतेक इस्लामी देशांमध्ये त्याची व्यवस्था अस्तित्वात आहे. वक्फ म्हणजे एखादी व्यक्ती आपली संपत्ती (जंगम किंवा स्थावर) अल्लाहच्या नावाने धार्मिक, परोपकारी किंवा सामाजिक कल्याणासाठी कायमस्वरूपी समर्पित करते. या संपत्तीचा उपयोग मशिदी, मदरसे, कब्रस्तान, गरीबांसाठी मदत, शिक्षण किंवा आरोग्य सुविधांसारख्या कार्यांसाठी केला जातो. खाली काही प्रमुख इस्लामी देशांमध्ये वक्फ व्यवस्थापन कसे केले जाते याचा आढावा दिला आहे:
1. सौदी अरेबिया
- सौदी अरेबियामध्ये वक्फ संपत्तीचे व्यवस्थापन 1966 पासून सरकारच्या नियंत्रणाखाली आहे. येथे “मिनिस्ट्री ऑफ इस्लामिक अफेअर्स, दावा, आणि गायडन्स” (Ministry of Islamic Affairs, Dawah, and Guidance) अंतर्गत एक स्वतंत्र विभाग वक्फ संपत्तीची देखरेख करतो.
- सर्व वक्फ संपत्तींची नोंदणी आणि ऑडिट सरकारद्वारे केली जाते, ज्यामुळे पारदर्शिता आणि दुरुपयोग टाळला जातो.
- वक्फ संपत्तीचा उपयोग प्रामुख्याने मशिदींच्या देखभालीसाठी, धार्मिक शिक्षणासाठी आणि सामाजिक कल्याणासाठी केला जातो.
2. तुर्की
- तुर्कीमध्ये 1923 मध्ये आधुनिक गणराज्याच्या स्थापनेनंतर वक्फ संपत्तींचे राष्ट्रीयकरण करण्यात आले. येथे “टी.आर. डायरेक्टरेट जनरल ऑफ फाउंडेशन्स” (T.R. Directorate General of Foundations) ही सरकारी संस्था वक्फ संपत्तींचे व्यवस्थापन करते.
- ओट्टोमन काळात वक्फ ही एक स्वायत्त व्यवस्था होती, परंतु आधुनिक तुर्कीने ती पूर्णपणे राज्याच्या नियंत्रणाखाली आणली. आजही या संपत्तीचा उपयोग ऐतिहासिक स्थळांचे संरक्षण, शिक्षण आणि सामाजिक कार्यांसाठी केला जातो.
3. इंडोनेशिया
- इंडोनेशियामध्ये “बदन वक्फ इंडोनेशिया” (Badan Wakaf Indonesia – BWI) ही स्वायत्त संस्था 2007 पासून वक्फ संपत्तींचे व्यवस्थापन करते. ही संस्था सरकारच्या धार्मिक मंत्रालयाशी संलग्न आहे.
- येथे वक्फ संपत्तीचा उपयोग पारंपरिक धार्मिक कार्यांबरोबरच आधुनिक गरजांसाठी, जसे की शाळा, रुग्णालये आणि आर्थिक विकास प्रकल्पांसाठी केला जातो.
- इंडोनेशियामध्ये वक्फ नोंदणी आणि डिजिटल व्यवस्थापनावर भर दिला जातो.
4. मलेशिया
- मलेशियामध्ये प्रत्येक राज्यात “इस्लामिक रिलिजियस कौन्सिल” (Majlis Agama Islam Negeri) ही संस्था वक्फ संपत्तींची देखरेख करते. ही संस्था राज्य सरकारांच्या अधिपत्याखाली कार्य करते.
- वक्फ संपत्तींचे व्यवस्थापन स्थानिक पातळीवर “मुतवल्ली” (ट्रस्टी) यांच्याद्वारे केले जाते, परंतु त्यांच्यावर कौन्सिलचे नियंत्रण असते.
- मलेशियामध्ये वक्फ संपत्तीचा उपयोग व्यावसायिक प्रकल्पांसाठी (उदा. हॉटेल्स, शॉपिंग मॉल्स) देखील केला जातो, ज्यामुळे उत्पन्न वाढते आणि ते सामाजिक कल्याणासाठी वापरले जाते.
5. मिस्र
- मिस्रमध्ये “मिनिस्ट्री ऑफ अवकाफ” (Ministry of Awqaf) ही सरकारी संस्था वक्फ संपत्तींचे नियमन आणि व्यवस्थापन करते.
- येथे वक्फ संपत्तींची नोंदणी अनिवार्य आहे आणि सरकार त्यांचा उपयोग मशिदी, शिक्षण आणि गरीबांसाठी मदत यांसारख्या कार्यांसाठी करते.
- ऐतिहासिकदृष्ट्या, मिस्रमध्ये वक्फ ही एक स्वायत्त व्यवस्था होती, परंतु 20व्या शतकात ती सरकारच्या नियंत्रणाखाली आली.
6. पाकिस्तान
- पाकिस्तानमध्ये वक्फ संपत्तींचे व्यवस्थापन प्रांतस्तरीय “औकाफ डिपार्टमेंट्स” (Auqaf Departments) द्वारे केले जाते, जे प्रांतीय सरकारांच्या अधीन आहेत.
- येथे वक्फ संपत्ती प्रामुख्याने मशिदी, दरगाह आणि धार्मिक शिक्षणासाठी वापरली जाते. तथापि, काही ठिकाणी कुप्रबंधन आणि अतिक्रमणाच्या समस्या उद्भवतात.
7. संयुक्त अरब अमिराती (UAE)
- UAE मध्ये “जनरल अथॉरिटी ऑफ इस्लामिक अफेअर्स अँड एंडोमेंट्स” (AWQAF) ही संस्था वक्फ संपत्तींचे व्यवस्थापन करते.
- येथे वक्फ संपत्तीचा उपयोग आधुनिक पद्धतीने केला जातो, जसे की व्यावसायिक इमारती बांधणे आणि त्यातून मिळणारे उत्पन्न सामाजिक कार्यांसाठी वापरणे.
सामान्य वैशिष्ट्ये
- वक्फ व्यवस्थेचे अस्तित्व: जवळपास सर्वच इस्लामी देशांमध्ये वक्फ ही व्यवस्था आहे, कारण ती इस्लामिक कायदा (शरिया) चा अविभाज्य भाग आहे. तथापि, त्याचे स्वरूप आणि व्यवस्थापन देशाच्या राजकीय आणि सामाजिक संरचनेनुसार बदलते.
- सरकारी नियंत्रण: बहुतेक देशांमध्ये वक्फ संपत्तींचे व्यवस्थापन सरकार किंवा सरकारी संलग्न संस्थांद्वारे केले जाते, ज्यामुळे स्वायत्तता कमी झाली आहे.
- उद्देश: वक्फचा मूळ उद्देश धार्मिक आणि परोपकारी कार्य असला, तरी काही देशांमध्ये (उदा. मलेशिया, UAE) त्याचा उपयोग आर्थिक विकासासाठीही केला जातो.
- मुतवल्लीची भूमिका: स्थानिक पातळीवर वक्फ संपत्तींची देखरेख “मुतवल्ली” (ट्रस्टी) करतात, परंतु त्यांच्यावर सरकारी संस्थांचे नियंत्रण असते.
भारतात वक्फ संपत्तींचे व्यवस्थापन वक्फ बोर्डाद्वारे केले जाते, जे वक्फ कायदा 1995 अंतर्गत कार्य करते. इस्लामी देशांप्रमाणेच भारतातही वक्फ संपत्ती धार्मिक आणि परोपकारी कार्यांसाठी वापरली जाते, 2024 च्या वक्फ संशोधन विधेयकाने सरकारी नियंत्रण वाढवण्याचा प्रयत्न केला आहे.