कुराणमधील संदर्भ
कुराणात निसर्ग आणि पर्यावरणाच्या संरक्षणाबाबत अनेक आयती (वचने) आहेत, ज्या मानवाला सृष्टीशी संतुलित आणि जबाबदारीने वागण्यास प्रोत्साहित करतात:
सृष्टीची निर्मिती आणि अल्लाहचा अधिकार:
कुराण सांगतो की पृथ्वी, आकाश, नद्या, झाडे, प्राणी आणि सर्व काही अल्लाहने निर्माण केले आहे, आणि हे सर्व त्याच्या इच्छेनुसार कार्य करतात.
“आणि पृथ्वीवर जे काही आहे, त्याला त्याने तुमच्यासाठी निर्माण केले.” (कुराण, सूरह अल-बकरह, 2:29)
याचा अर्थ असा की मानवाने या संसाधनांचा वापर जबाबदारीने करावा, न की त्यांचा दुरुपयोग.
कुराणात सृष्टीतील संतुलन (मिझान) राखण्याचा आदेश आहे.
“आणि त्याने आकाश उंच केले आणि संतुलन स्थापित केले, जेणेकरून तुम्ही संतुलनाचा भंग करू नये.” (कुराण, सूरह अर-रहमान, 55:7-8)
याचा अर्थ पर्यावरणीय संतुलन, जसे की जलचक्र, वनस्पती, आणि प्राणी यांचे रक्षण करणे, हा इस्लामचा मूलभूत सिद्धांत आहे.
पाण्याचे महत्त्व:
पाणी हे जीवनाचा आधार आहे, आणि कुराणात त्याला अल्लाहची विशेष देणगी मानले आहे.
“आणि आम्ही आकाशातून पाणी उतरवले आणि त्याद्वारे पृथ्वीवर प्रत्येक सजीवाला जीवन दिले.” (कुराण, सूरह अल-अंबिया, 21:30)
यामुळे पाण्याचा अपव्यय टाळणे आणि जलस्रोतांचे संरक्षण करणे हे इस्लामिक कर्तव्य आहे.
झाडांचे आणि वनस्पतींचे संरक्षण:
कुराणात झाडे आणि वनस्पतींना अल्लाहची निशाणी (आयात) मानले आहे.
“तोच आहे ज्याने आकाशातून पाणी उतरवले, ज्याद्वारे आम्ही प्रत्येक प्रकारच्या वनस्पती उगवल्या.” (कुराण, सूरह अल-अनआम, 6:99)
यामुळे वृक्षतोड टाळणे आणि वृक्षारोपण करणे हे इस्लाममध्ये पुण्याचे कार्य मानले जाते.
प्राण्यांबद्दल दया:
कुराण प्राण्यांबद्दल दया आणि काळजी घेण्याचा आदेश देते.
“आणि पृथ्वीवरील प्रत्येक प्राणी आणि आकाशातील पक्षी, जे आपल्या पंखांनी उडतात, ते तुमच्यासारख्याच समुदाय आहेत.” (कुराण, सूरह अल-अनआम, 6:38)
यामुळे प्राण्यांचे हक्क जपणे आणि त्यांच्यावर अत्याचार टाळणे हे इस्लामिक तत्त्व आहे.
हदीसमधील संदर्भ
हदीस (प्रेषित मुहम्मद साहबांचे उपदेश) पर्यावरण संरक्षणाबाबत स्पष्ट मार्गदर्शन करतात:
वृक्षारोपणाचे महत्त्व:
प्रेषित मुहम्मद (स.) यांनी सांगितले:
“जर एखाद्या मुस्लिमाने झाड लावले किंवा शेती केली, आणि त्यातून एखादा पक्षी, माणूस किंवा प्राणी खात असेल, तर तो त्याच्यासाठी सदका (पुण्य) आहे.” (सहीह बुखारी, हदीस क्र. 2320)
यामुळे वृक्षारोपण आणि शेतीला इस्लाममध्ये खूप महत्त्व आहे.
पाण्याचा अपव्यय टाळणे:
प्रेषितांनी पाण्याचा काटकसरीने वापर करण्याचा आदेश दिला. एकदा त्यांनी एका सहाब्याला वुजू (प्रार्थनेपूर्वी धुणे) करताना जास्त पाणी वापरताना पाहिले आणि विचारले:
“हे पाण्याचा अपव्यय काय आहे?” सहाब्याने विचारले, “वुजूमध्येही अपव्यय आहे का?” प्रेषितांनी उत्तर दिले, “होय, जरी तुम्ही नदीच्या काठावर असाल तरीही.” (सुनन इब्न माजा, हदीस क्र. 425)
यामुळे पाण्याचे संरक्षण हा इस्लामचा मूलभूत सिद्धांत आहे.
जमिनीचा गैरवापर टाळणे:
प्रेषितांनी सांगितले:
“जो कोणी परतीची जमीन उपजाऊ बनवतो, त्याला त्याचे फळ मिळेल.” (सुनन अबू दाऊद, हदीस क्र. 3074)
यामुळे जमिनीचा योग्य वापर आणि पर्यावरणीय संतुलन राखणे हे प्रोत्साहित केले जाते.
प्राण्यांबद्दल दया:
प्रेषितांनी प्राण्यांवर दया दाखवण्याचे अनेक उदाहरण दिले. एकदा त्यांनी सांगितले:
“एका व्यक्तीने तहानलेल्या कुत्र्याला पाणी पाजले, आणि अल्लाहने त्याला त्याचे पाप माफ करून स्वर्गात स्थान दिले.” (सहीह बुखारी, हदीस क्र. 3321)
यामुळे प्राण्यांचे संरक्षण आणि त्यांच्याबद्दल दया हा इस्लामचा भाग आहे.
सहाबा (प्रेषितांचे साथीदार) यांची भूमिका
सहाबांनी प्रेषितांच्या शिकवणींनुसार पर्यावरण संरक्षणाचे अनेक उदाहरण दिले:
हजरत अबू बकर (र.अ.):
खलिफा अबू बकर यांनी जेव्हा जिहादसाठी सैन्य पाठवले, तेव्हा त्यांनी सैनिकांना स्पष्ट आदेश दिले:
“तुम्ही फळझाडे तोडू नका, पिके नष्ट करू नका, आणि प्राण्यांना अनावश्यक त्रास देऊ नका.”
यामुळे युद्धकाळातही पर्यावरण संरक्षणाला प्राधान्य दिले गेले.
हजरत उमर (र.अ.):
खलिफा उमर यांनी जलसंधारण आणि शेतीसाठी अनेक उपाय केले. त्यांनी इराकमधील नद्यांच्या काठावर कालवे बांधले आणि शेतजमिनी उपजाऊ बनवण्यासाठी प्रयत्न केले. त्यांनी असेही आदेश दिले की सार्वजनिक जमिनी आणि पाण्याचे स्रोत यांचा गैरवापर होऊ नये.
हजरत अली (र.अ.):
हजरत अली यांनी शेती आणि पर्यावरण संरक्षणावर जोर दिला. त्यांनी सांगितले की जमिनीचा योग्य वापर आणि पाण्याचे संरक्षण हे समाजाच्या कल्याणासाठी आवश्यक आहे.
अल्लाहचे वली (सूफी संत) यांची भूमिका
इस्लामिक सूफी संतांनी निसर्गाशी एकरूप होण्याचा आणि त्याचे संरक्षण करण्याचा संदेश दिला:
हजरत अब्दुल कादिर जीलानी:
त्यांनी आपल्या उपदेशात सृष्टीतील प्रत्येक गोष्टीला अल्लाहची निशाणी मानले आणि निसर्गाशी प्रेमाने वागण्याचा संदेश दिला. त्यांनी शिष्यांना वृक्षारोपण आणि प्राण्यांबद्दल दया दाखवण्यास प्रोत्साहित केले.
हजरत मुईनुद्दीन चिश्ती:
अजमेर येथील ख्वाजा गरीब नवाज यांनी पर्यावरण संरक्षणाला सामाजिक सेवेचा भाग मानले. त्यांनी पाण्याचे संरक्षण आणि गरीबांना अन्न-धान्य पुरवण्यासाठी शेतीला प्रोत्साहन दिले.
हजरत निझामुद्दीन औलिया:
त्यांनी निसर्गातील सौंदर्याला अल्लाहच्या प्रेमाशी जोडले आणि आपल्या अनुयायांना सृष्टीचे रक्षण करण्यास सांगितले. त्यांनी दिल्लीतील अनेक बागांचे संरक्षण केले.
मुस्लिम राजांनी पर्यावरणासाठी केलेले उपाय
मुस्लिम शासकांनी पर्यावरण संरक्षणासाठी अनेक ऐतिहासिक उपाय केले, ज्यामुळे त्यांचे शासन पर्यावरणपूरक राहिले:
उमय्या आणि अब्बासी खलिफा:
उमय्या आणि अब्बासी खलिफांनी जलसंधारणासाठी कालवे, तलाव आणि विहिरी बांधल्या. बगदाद आणि दमास्कस येथे मोठ्या प्रमाणात बागा आणि हरित क्षेत्र विकसित केले गेले. अब्बासी खलिफा हारून रशीद यांनी शेतीसाठी पाणीपुरवठा सुधारला.
मुघल सम्राट:
मुघल सम्राटांनी भारतात पर्यावरण संरक्षणासाठी अनेक उपाय केले.
बाबर: बाबरने दिल्ली आणि आग्रा येथे अनेक बागा (जसे की बाग-ए-गुल अफशां) विकसित केल्या, ज्या पर्यावरण संरक्षणासह सौंदर्यवृद्धी करत होत्या.
जहांगीर: जहांगीरला निसर्गाची विशेष आवड होती. त्याने काश्मीरमधील शालिमार बाग आणि इतर बागांचे संरक्षण केले. त्याने प्राण्यांचे संरक्षण करण्यासाठी कायदे केले.
शाहजहान: शाहजहानने ताजमहालाच्या परिसरात बागा आणि जलस्रोतांचे संरक्षण केले.
औरंगजेब: औरंगजेबने शेतीसाठी पाणीपुरवठा आणि कालवे बांधण्यावर जोर दिला.
उस्मानी साम्राज्य:
उस्मानी शासकांनी इस्तंबूल येथे मोठ्या प्रमाणात वृक्षारोपण आणि बागांचे संरक्षण केले. त्यांनी जलसंधारणासाठी भव्य जलवाहिन्या (अ‍ॅक्वेडक्ट्स) बांधल्या, ज्या आजही ऐतिहासिक वारसा म्हणून ओळखल्या जातात.
अल-मंसूर (अब्बासी खलिफा):
त्यांनी बगदाद शहराची रचना पर्यावरणपूरक पद्धतीने केली, जिथे नद्या, बागा आणि हरित क्षेत्रांचा समावेश होता.
भारतीय मुस्लिम राज्यकर्त्यांनी, विशेषत: मध्ययुगात दिल्ली सल्तनत, मुघल सम्राट आणि दक्षिणेतील मुस्लिम सल्तनतींच्या काळात, पर्यावरण संरक्षणासाठी अनेक महत्त्वपूर्ण उपाय केले. त्यांनी इस्लामच्या तत्त्वांवर आधारित शेती, जलसंधारण, वृक्षारोपण, बागा आणि प्राणी संरक्षणाला प्रोत्साहन दिले. खाली याबाबत तपशीलवार माहिती दिली आहे:
दिल्ली सल्तनत (1206-1526)
दिल्ली सल्तनतीच्या काळात पर्यावरण संरक्षणासाठी अनेक उपाय केले गेले, ज्यामध्ये जलसंधारण आणि शेतीला प्राधान्य देण्यात आले:
अलाउद्दीन खिलजी (1296-1316):
अलाउद्दीनने शेतीसाठी पाणीपुरवठा सुधारण्यासाठी अनेक तलाव आणि कालवे बांधले. त्याने दिल्लीतील हौज-ए-खास (आता हौज खास) नावाचा मोठा जलाशय बांधला, जो शेती आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी वापरला जायचा. यामुळे स्थानिक पर्यावरणाचे संतुलन राखण्यात मदत झाली.
फिरोजशाह तुघलक (1351-1388):
फिरोजशाह तुघलक पर्यावरण संरक्षणाच्या बाबतीत अग्रेसर होता. त्याने अनेक कालवे, तलाव आणि विहिरी बांधल्या, ज्यामुळे शेतीला चालना मिळाली आणि जमिनीची सुपीकता वाढली.
त्याने यमुना नदीपासून हिसारपर्यंत कालवे बांधले, ज्यामुळे शुष्क भागात शेती शक्य झाली.
त्याने दिल्ली आणि आसपासच्या परिसरात 1,200 बागा लावल्या, ज्यामुळे हरित क्षेत्र वाढले आणि पर्यावरणीय संतुलन राखले गेले.
फिरोजशाहने प्राणी संरक्षणाला प्रोत्साहन दिले आणि शिकारीवर काही निर्बंध घातले.
इल्तुतमिश आणि बलबन:
या सुलतानांनी दिल्ली आणि आसपासच्या भागात बागा आणि जलाशयांची निर्मिती केली. त्यांनी शेतीसाठी जमिनीचे योग्य व्यवस्थापन केले आणि वृक्षतोड टाळण्यासाठी कायदे लागू केले.
मुघल सम्राट (1526-1857)
मुघल सम्राटांनी पर्यावरण संरक्षणासाठी सर्वात उल्लेखनीय योगदान दिले. त्यांनी बागांचे निर्माण, जलसंधारण आणि शेतीसाठी कालवे बांधले, तसेच प्राण्यांचे संरक्षण केले.
बाबर (1526-1530):
मुघल साम्राज्याचा संस्थापक बाबरला निसर्गाची विशेष आवड होती. त्याने भारतात चारबाग शैलीच्या बागा आणल्या, ज्या पर्यावरण संरक्षणासह सौंदर्यवृद्धी केली.
त्याने आग्रा येथे बाग-ए-गुल अफशां (राम बाग) विकसित केली, जी भारतातील पहिल्या मुघल बागांपैकी एक आहे.
बाबरने आपल्या आत्मचरित्रात, बाबरनामा मध्ये, भारतातील वनस्पती, प्राणी आणि पर्यावरणाबद्दल तपशीलवार वर्णन केले, ज्यामुळे त्याच्या निसर्गाविषयीच्या जागरूकतेची कल्पना येते.
त्याने शेतीसाठी पाणीपुरवठ्याच्या व्यवस्थेला प्रोत्साहन दिले.
हुमायूं (1530-1556):
हुमायूंने बाबरच्या परंपरेला पुढे नेले आणि बागांचे संरक्षण केले. त्याच्या कारकिर्दीत काही कालवे आणि जलाशय बांधले गेले, ज्यामुळे शेतीला आधार मिळाला.
अकबर (1556-1605):
अकबरने पर्यावरण आणि शेतीच्या विकासासाठी अनेक उपाय केले.
त्याने शेतीसाठी कालवे आणि विहिरी बांधण्यावर भर दिला. त्याच्या राजवटीत यमुना आणि गंगा नद्यांच्या काठावर कालवे बांधले गेले.
अकबरने वन्यजीव संरक्षणासाठी कायदे लागू केले. त्याने शिकारीवर काही निर्बंध घातले आणि काही प्राण्यांच्या शिकारीवर बंदी घातली, जसे की गर्भवती प्राणी किंवा लुप्तप्राय प्रजाती.
त्याने फतेहपूर सिक्री येथे बागा आणि जलाशय विकसित केले, ज्यामुळे स्थानिक पर्यावरणाला फायदा झाला.
अकबरने शेतकऱ्यांना करात सवलत देऊन शेती आणि वृक्षारोपणाला प्रोत्साहन दिले.
जहांगीर (1605-1627):
जहांगीरला निसर्ग आणि वन्यजीवांची विशेष आवड होती, आणि त्याने पर्यावरण संरक्षणासाठी अनेक पावले उचलली.
त्याने काश्मीरमधील शालिमार बाग आणि व्हेर्नाग बाग विकसित केल्या, ज्या पर्यावरण संरक्षणासह जलसंधारणासाठीही उपयुक्त होत्या.
जहांगीरने आपल्या आत्मचरित्रात, तुजुक-ए-जहांगीरी मध्ये, भारतातील वनस्पती, प्राणी आणि नद्यांचे तपशीलवार वर्णन केले, ज्यामुळे त्याच्या पर्यावरणीय जागरूकतेची कल्पना येते.
त्याने प्राण्यांच्या संरक्षणासाठी कायदे केले आणि काही प्रजातींच्या शिकारीवर बंदी घातली. उदाहरणार्थ, त्याने मारखोर (हिमालयीन बकरी) च्या शिकारीवर निर्बंध घातले.
त्याने शेतीसाठी कालवे आणि जलाशय बांधण्यावर भर दिला.
शाहजहान (1628-1658):
शाहजहानने आपल्या कारकिर्दीत बागा आणि जलसंधारणावर विशेष लक्ष दिले.
त्याने आग्रा येथील ताजमहालाच्या परिसरात मोठ्या बागा विकसित केल्या, ज्या यमुना नदीच्या पाण्याने सिंचन केल्या जात होत्या.
त्याने दिल्लीतील लाल किल्ल्याच्या परिसरात हयात बक्ष बाग बांधली, जी पर्यावरण संरक्षणासह शीतकरणासाठी उपयुक्त होती.
शाहजहानने पश्चिम यमुना कालवा बांधला, जो शेतीसाठी पाणीपुरवठा करत होता आणि आजही हरियाणामध्ये वापरला जातो.
त्याने शेतकऱ्यांना शेती आणि वृक्षारोपणासाठी प्रोत्साहन दिले.
औरंगजेब (1658-1707)
औरंगजेबने शेती आणि जलसंधारणावर विशेष लक्ष दिले.
त्याने अनेक कालवे आणि विहिरी बांधल्या, ज्यामुळे शुष्क भागात शेती शक्य झाली.
त्याने शेतकऱ्यांना करात सवलत देऊन शेती आणि वृक्षारोपणाला प्रोत्साहन दिले.
औरंगजेबने दिल्ली आणि इतर शहरांमधील बागांचे संरक्षण केले आणि नवीन बागा विकसित केल्या.
त्याने प्राण्यांच्या संरक्षणासाठी काही कायदे लागू केले आणि शिकारीवर नियंत्रण ठेवले.
दक्षिणेतील बहमनी सल्तनत, आदिलशाही, कुतुबशाही आणि इतर सल्तनतींनीही पर्यावरण संरक्षणासाठी योगदान दिले:
बहमनी सल्तनत (1347-1527):
बहमनी सुलतानांनी डेक्कन भागात शेतीसाठी कालवे आणि तलाव बांधले. त्यांनी गुलबर्गा आणि बीदर येथे बागा विकसित केल्या, ज्या स्थानिक पर्यावरणाला फायदा देत होत्या. त्यांनी शेतकऱ्यांना शेती आणि वृक्षारोपणासाठी प्रोत्साहन दिले.
आदिलशाही (बीजापूर):
बीजापूरच्या आदिलशाही सुलतानांनी जलसंधारणासाठी अनेक तलाव आणि विहिरी बांधल्या.
सुलतान इब्राहिम आदिलशहा दुसरा याने बीजापूरमध्ये बागा आणि जलाशय विकसित केले.
त्यांनी शेतीसाठी पाणीपुरवठ्याची व्यवस्था सुधारली आणि वृक्षारोपणाला प्रोत्साहन दिले.
कुतुबशाही (गोलकुंडा):
गोलकुंडाच्या कुतुबशाही सुलतानांनी हैदराबाद आणि आसपासच्या भागात बागा आणि जलाशय बांधले.
त्यांनी हुसैन सागर तलाव बांधला, जो पाणीपुरवठ्यासाठी वापरला जायचा.
कुतुबशाही सुलतानांनी शेतीसाठी कालवे बांधले आणि वृक्षारोपणाला प्रोत्साहन दिले.
टीपू सुलतान (म्हैसूर, 1782-1799):
टीपू सुलतान पर्यावरण संरक्षणाच्या बाबतीत अनेक पावले उचलणारा एक दूरदृष्टीचा शासक होता.
त्याने म्हैसूरमध्ये लालबागसारख्या बागांचे संरक्षण आणि विकास केला.
टीपूने शेतीसाठी कावेरी नदीवर कालवे बांधले, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना पाणीपुरवठा मिळाला.
त्याने वृक्षारोपणाला प्रोत्साहन दिले आणि आपल्या सैन्याला युद्धकाळातही झाडे तोडण्यास मनाई केली.
टीपूने प्राण्यांच्या संरक्षणासाठी कायदे लागू केले आणि शिकारीवर निर्बंध घातले.
भारतीय मुस्लिम राज्यकर्त्यांनी पर्यावरण संरक्षणासाठी घेतलेली प्रमुख तत्त्वे
भारतीय मुस्लिम राज्यकर्त्यांनी इस्लामच्या तत्त्वांवर आधारित खालील तत्त्वांचे पालन केले:
जलसंधारण: कालवे, तलाव आणि विहिरी बांधून पाण्याचे संरक्षण आणि शेतीसाठी त्याचा योग्य वापर.
वृक्षारोपण आणि बागांचे संरक्षण: बागा विकसित करून हरित क्षेत्र वाढवणे आणि पर्यावरणीय संतुलन राखणे.
प्राणी संरक्षण: शिकारीवर निर्बंध आणि प्राण्यांबद्दल दया दाखवणे.
शेतीला प्रोत्साहन: शेतकऱ्यांना करात सवलत आणि पाणीपुरवठा देऊन शेती आणि पर्यावरण संरक्षणाला चालना देणे.
संतुलन (मिझान): पर्यावरणीय संतुलन राखण्यासाठी संसाधनांचा काटकसरीने वापर.
उल्लेखनीय उदाहरण
हौज खास (अलाउद्दीन खिलजी): दिल्लीतील हौज खास जलाशय आजही पर्यावरण संरक्षणाचे प्रतीक आहे.
ताजमहालाच्या बागा (शाहजहान): ताजमहालाच्या चारबाग शैलीच्या बागा पर्यावरण आणि सौंदर्याचे उत्कृष्ट उदाहरण आहेत.
शालिमार बाग (जहांगीर): काश्मीरमधील ही बाग जलसंधारण आणि पर्यावरण संरक्षणाचे प्रतीक आहे.
पश्चिम यमुना कालवा (शाहजहान): हा कालवा आजही शेतीसाठी वापरला जातो आणि मुघलांच्या पर्यावरणीय दृष्टिकोनाचे उदाहरण आहे.
भारतीय मुस्लिम राज्यकर्त्यांनी, विशेषत: दिल्ली सल, मुघल आणि दक्षिणेतील सल्तनतींनी, पर्यावरण संरक्षणासाठी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. त्यांनी जलसंधारण, वृक्षारोपण, बागांचे निर्माण, शेतीला प्रोत्साहन आणि प्राणी संरक्षण यावर विशेष लक्ष दिले. इस्लामच्या तत्त्वांवर आधारित त्यांचे उपाय, जसे की कालवे, तलाव, बागा आणि शिकारीवरील निर्बंध, आजही भारताच्या पर्यावरणीय वारशाचा भाग आहेत. टीपू सुलतान आणि फिरोजशाह तुघलक यांसारख्या शासकांनी दाखवलेली दूरदृष्टी आजच्या काळातही प्रेरणादायी आहे.
आधुनिक काळात मुस्लिम समाजाचे योगदान
आधुनिक काळातही अनेक मुस्लिम देश आणि संस्था पर्यावरण संरक्षणासाठी कार्यरत आहेत: