कुर्बानीमुळे सामाजिक आणि आर्थिक न्याय साधला जातो. हा सण गरिबांकडे आर्थिक प्रवाह सुरू करतो. मुस्लिमांचे सण हे महागड्या गाड्या, दागिने, वस्तू ह्या खरेदी करण्याला प्रोत्साहन देण्यापेक्षा सामाजिक समतल साधण्याकडे भर देतात.कुर्बानीच्या प्रथेनुसार, बलिदान केलेल्या जनावराचे मांस तीन समान भागांत वाटले जाते.एक तृतीयांश मांस कुटुंबासाठी ठेवले जाते.एक तृतीयांश नातेवाइक, मित्र, आणि शेजाऱ्यांसाठी दिले जाते.एक तृतीयांश गरजूंना आणि गरीबांना दान केले जाते.
यामुळे समाजातील आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल घटकांना पौष्टिक अन्न (मांस) मिळते, जे त्यांच्या आहारात सहसा दुर्मीळ असते. हे सामाजिक समतेचे प्रतीक आहे, कारण श्रीमंत आणि गरीब दोघांनाही मांसाचा लाभ मिळतो.
उदाहरण: ग्रामीण भागात, जिथे गरिबी जास्त आहे, कुर्बानीच्या मांसाचे वाटप गरीब कुटुंबांना पौष्टिक आहार पुरवते, ज्यामुळे अन्न सुरक्षेला (food security) चालना मिळते.
कुर्बानीच्या काळात पशुधन, विशेषतः बकरी, मेंढी, आणि इतर जनावरांच्या खरेदी-विक्रीमुळे ग्रामीण आणि शहरी अर्थव्यवस्थेत मोठ्या प्रमाणात आर्थिक हालचाल होते. याशिवाय, या सणाशी संबंधित इतर खर्च जसे की कपडे, अन्नपदार्थ, आणि परिवहन यांचाही आर्थिक उलाढालीत समावेश होतो.
भारतात कुर्बानीसाठी बकरी आणि मेंढ्यांची मोठ्या प्रमाणात खरेदी-विक्री होते. 2023 मधील काही अहवालांनुसार, कुर्बानीच्या काळात देशभरात सुमारे 1.5 कोटी ते 2 कोटी बकऱ्या आणि मेंढ्यांची विक्री होते, आणि याची किंमत साधारणपणे 10,000 कोटी रुपये ते 15,000 कोटी रुपये इतकी असते. 2025 मध्ये, महागाई आणि बाजारपेठेतील वाढीव मागणीमुळे ही उलाढाल 15,000 कोटी ते 20,000 कोटी रुपये किंवा त्याहून अधिक असू शकते.
उदाहरणार्थ, एका बकरीची किंमत स्थानिक बाजारपेठेनुसार 5,000 रुपये ते 50,000 रुपये किंवा त्याहून अधिक असू शकते. मोठ्या शहरांमध्ये प्रीमियम बकऱ्यांची किंमत जास्त असते.
कुर्बानीच्या काळात कपडे, मसाले, मिठाई, आणि इतर खाद्यपदार्थांची खरेदी वाढते. यामुळे किरकोळ व्यापारात (retail sector) सुमारे 5,000 कोटी ते 8,000 कोटी रुपयांची अतिरिक्त उलाढाल होऊ शकते.
परिवहन क्षेत्रातही वाढ होते, कारण लोक गावांमधून शहरांमध्ये किंवा बाजारपेठांमध्ये प्रवास करतात, ज्यामुळे रेल्वे, बस, आणि खासगी वाहनांचा वापर वाढतो.
उत्तर प्रदेश, बिहार, पश्चिम बंगाल, आणि महाराष्ट्रासारख्या राज्यांमध्ये, जिथे मुस्लिम लोकसंख्या मोठ्या प्रमाणात आहे, तिथे कुर्बानीच्या काळात स्थानिक अर्थव्यवस्थेत लक्षणीय वाढ दिसून येते. उदाहरणार्थ, उत्तर प्रदेशातील बकरी बाजार हा देशातील सर्वात मोठा बाजारांपैकी एक आहे, आणि येथील उलाढाल काही हजार कोटींमध्ये असते.
अंदाजे आर्थिक उलाढाल (2025):पशुधन विक्रीतून 15,000 कोटी ते 20,000 कोटी रुपये किरकोळ व्यापार आणि इतर खर्च: 5,000 कोटी ते 10,000 कोटी रुपये अशी एकूण आर्थिक उलाढाल 20,000 कोटी ते 30,000 कोटी रुपये
वरील आकडे अंदाजे आहेत आणि यंदाच्या वर्षीच्या (2025) महागाई दर, बाजारातील मागणी, आणि हवामान परिस्थिती यांवर अवलंबून बदलू शकतात.
कुर्बानी (ईद-उल-अधा) दरम्यान भारतातील कृषी क्षेत्राला, विशेषतः पशुधन क्षेत्राला, मोठ्या प्रमाणात आर्थिक लाभ होतो. याचे मुख्य कारण म्हणजे बकरी, मेंढी आणि इतर पशुधनाची मोठ्या प्रमाणावर खरेदी-विक्री. यामुळे ग्रामीण आणि शहरी अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.
कुर्बानीच्या काळात बकरी, मेंढी आणि काही प्रमाणात म्हशींची मागणी वाढते. यामुळे शेतकरी आणि पशुपालकांना चांगला भाव मिळतो. उदाहरणार्थ, 2024 मध्ये बकऱ्या आणि मेंढ्यांच्या किमती 25,000 रुपये किंवा त्याहून अधिक होत्या, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना आणि व्यापाऱ्यांना चांगला नफा मिळाला.
ग्रामीण शेतकऱ्यांना त्यांच्या पशुधनासाठी थेट बाजारपेठ मिळते, ज्यामुळे त्यांचे उत्पन्न वाढते.
कुर्बानीच्या काळात स्थानिक बाजारपेठांमध्ये (उदा., उत्तर प्रदेश, बिहार, पश्चिम बंगाल) पशुधन बाजार सक्रिय होतात. यामुळे स्थानिक व्यापारी, परिवहन सेवा, आणि इतर संबंधित व्यवसायांना (जसे की चारा पुरवठा, पशु आरोग्य सेवा) लाभ होतो.या काळात किरकोळ व्यापार (कपडे, खाद्यपदार्थ) आणि परिवहन क्षेत्रातही आर्थिक उलाढाल वाढते, ज्याचा अप्रत्यक्ष फायदा कृषी क्षेत्राशी संबंधित व्यक्तींना होतो.
कुर्बानीच्या काळात पशुधनाची खरेदी-विक्री, परिवहन, आणि प्रक्रियेसाठी तात्पुरते रोजगार निर्माण होतात. यामुळे ग्रामीण भागातील मजुरांना आणि लहान व्यापाऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्न मिळते.
पशुधनाच्या संगोपनासाठी चारा, औषधे, आणि इतर संसाधनांची मागणी वाढते, ज्यामुळे शेतीशी संबंधित इतर क्षेत्रांना (उदा., चारा उत्पादन) लाभ होतो.
भारतातून पशुधनाची निर्यात (विशेषतः बकरी, मेंढी, आणि म्हशी) प्रामुख्याने मध्य पूर्व देश (जसे की सौदी अरेबिया, युएई, कतार, ओमान) आणि दक्षिण आशियाई देशांमध्ये होते, जिथे कुर्बानीसाठी पशुधनाची मागणी जास्त असते.
निर्यातीचे प्रमुख ठिकाणे आणि तपशील खालीलप्रमाणे.
प्रमुख राज्ये:
उत्तर प्रदेश: बाराबंकी, लखनऊ, आणि कानपूर येथील बाजारपेठांमधून बकरी आणि मेंढ्यांची मोठ्या प्रमाणात निर्यात होते.
राजस्थान: जयपूर आणि जोधपूर येथील पशुधन बाजारपेठा निर्यातीसाठी महत्त्वाच्या आहेत.
आंध्र प्रदेश आणि तेलंगणा: हैदराबाद आणि विजयवाडा येथील बाजारपेठांमधून बकरी आणि म्हशींची निर्यात होते.
महाराष्ट्र: मुंबई आणि पुणे , नागपूर येथून निर्यातीची प्रक्रिया होते.
पश्चिम बंगाल: कोलकाता आणि आसपासच्या भागातून निर्यात होते.
प्रमुख बंदरे:
मुंबई बंदर: पशुधन निर्यातीसाठी सर्वात मोठे केंद्र.
चेन्नई आणि विशाखापट्टणम: दक्षिण भारतातून निर्यातीसाठी वापरली जाणारी बंदरे.
कांडला बंदर (गुजरात): मध्य पूर्व देशांसाठी महत्त्वाचे.
निर्यातीचे स्वरूप:
थेट पशुधन (जिवंत जनावरे) आणि प्रक्रिया केलेले मांस (हलाल मांस) यांची निर्यात होते.
कुर्बानीच्या काळात जिवंत पशुधनाची मागणी जास्त असते, विशेषतः मध्य पूर्व देशांमध्ये.
भारतात पशुधन आणि मांस निर्यातीशी संबंधित काही प्रमुख कंपन्या आणि संस्था खालीलप्रमाणे आहेत:
प्रमुख कंपन्या:
Al Kabeer Exports Pvt. Ltd.: ही कंपनी मध्य पूर्व आणि आग्नेय आशियाई देशांमध्ये मांस निर्यात करते. यांचा पशुधन आणि हलाल मांस निर्यातीवर मोठा वाटा आहे.
Allanasons Pvt. Ltd.: भारतातील सर्वात मोठी मांस निर्यात कंपनी, जी मध्य पूर्व आणि इतर देशांमध्ये म्हशीचे मांस (बफेलो मीट) निर्यात करते.
Hind Agro Industries Ltd.: मांस प्रक्रिया आणि निर्यातीत आघाडीवर आहे.
Mirha Exports Pvt. Ltd.: बकरी आणि मेंढ्यांचे मांस निर्यात करते.
Amroon Foods Pvt. Ltd.: हलाल मांस आणि जिवंत पशुधन निर्यातीत गुंतलेली आहे.
सरकारी आणि सहकारी संस्था:
APEDA (Agricultural and Processed Food Products Export Development Authority): पशुधन आणि मांस निर्यातीला प्रोत्साहन देते, गुणवत्ता प्रमाणपत्र आणि बाजार माहिती प्रदान करते.
राष्ट्रीय पशुधन अभियान द्वारे पशुधन उत्पादन आणि निर्यातीला पाठबळ देते.स्थानिक पशुधन बाजार आणि सहकारी संस्था देखील लहान प्रमाणावर निर्यातीत सहभागी होतात.
पशुधन आणि मांस निर्यातीतून मिळणारी रक्कम मागणी, बाजारभाव, आणि निर्यातीच्या स्वरूपावर अवलंबून असते.
2023-24 मध्ये भारताने सुमारे $3.5 अब्ज (अंदाजे 29,000 कोटी रुपये) किमतीचे मांस निर्यात केले. यामध्ये कुर्बानीच्या काळात जिवंत पशुधनाचा समावेश आहे.
कुर्बानीच्या काळात जिवंत बकरी आणि मेंढ्यांची निर्यात सुमारे 500 कोटी ते 1,000 कोटी रुपये इतकी असू शकते, कारण मध्य पूर्व देशांमध्ये जिवंत पशुधनाला प्राधान्य दिले जाते.
भारत हा म्हशीच्या मांसाचा (बफेलो मीट) जगातील सर्वात मोठा निर्यातक देश आहे, आणि यामुळे एकूण निर्यातीत सुमारे 25,000 कोटी ते 30,000 कोटी रुपये वार्षिक उलाढाल होते.कुर्बानीच्या काळात ही उलाढाल 10-15% वाढते, कारण जिवंत पशुधन आणि हलाल मांसाची मागणी वाढते.
कुर्बानी (ईद-उल-अधा) नंतर जनावरांचे शिंगे, कातडी आणि इतर वेस्टेज माल (उदा., हाडे, अवशिष्ट मांस, आणि इतर अवयव) यांचा व्यापार हा भारतातील अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. हा व्यापार प्रामुख्याने चामड्याच्या उद्योगाशी, जैविक खते, आणि इतर उप-उत्पादनांच्या निर्मितीशी संबंधित आहे.
कुर्बानीनंतर जनावरांच्या कातड्यांचे संकलन स्थानिक स्तरावर केले जाते. हे कातडी स्थानिक व्यापारी, मध्यस्थ किंवा चामड्याच्या टॅनरीपर्यंत पोहोचवली जातात. यामध्ये बकरी, मेंढी आणि म्हशींची कातडी यांचा समावेश आहे.कातड्यांना मीठ लावून (salting) किंवा रासायनिक प्रक्रिया करून टॅनिंगसाठी तयार केले जाते. भारतातील तमिळनाडू (विशेषतः चेन्नई, आंबूर, आणि वेल्लोर), उत्तर प्रदेश (कानपूर, आग्रा), आणि पश्चिम बंगाल (कोलकाता) ही चामड्याच्या प्रक्रियेची प्रमुख केंद्रे आहेत.
प्रक्रिया केलेली कातडी चप्पल, बूट, बॅग, जॅकेट्स, आणि इतर चामड्याच्या वस्तूंसाठी वापरली जाते. काही कातडी निर्यात देखील केली जाते.
कानपूर (उत्तर प्रदेश) आणि आंबूर (तमिळनाडू) येथील चामड्याच्या टॅनरी देशातील सर्वात मोठ्या आहेत. कुर्बानीच्या काळात या ठिकाणी कातड्यांचा पुरवठा वाढतो.
कुर्बानीनंतर जनावरांची शिंगे आणि हाडे स्थानिक व्यापारी किंवा कचरा संकलन करणारे (scrap dealers) गोळा करतात.
शिंगांचा उपयोग हस्तकला, बटणे, आणि सजावटीच्या वस्तूंसाठी केला जातो. काही प्रकरणांमध्ये, शिंगांचा उपयोग पारंपारिक औषधे किंवा खते तयार करण्यासाठी होतो.
हाडांचा उपयोग जैविक खते (bone meal), जिलेटिन, आणि पशुखाद्य (animal feed additives) तयार करण्यासाठी केला जातो. हाडांचा काही भाग औषध उद्योगात (उदा., कॅल्शियम सप्लिमेंट्स) वापरला जातो.
उत्तर प्रदेश, बिहार, आणि राजस्थानमधील स्थानिक बाजारपेठांमध्ये शिंगे आणि हाडांचा व्यापार होतो. काही हाडे निर्यातीसाठी प्रक्रिया केंद्रांपर्यंत पोहोचतात.
वेस्टेज माल (अवशिष्ट मांस, आतडी, इ.):
कुर्बानीनंतर अवशिष्ट मांस, आतडी, आणि इतर अवयव स्थानिक स्तरावर गोळा केले जातात. हे माल प्रामुख्याने छोट्या व्यापाऱ्यांकडून किंवा कचरा व्यवस्थापनाशी संबंधित व्यक्तींकडून संकलित केले जाते.
उपयोग:
काही अवशिष्ट माल पशुखाद्य (animal feed) तयार करण्यासाठी वापरला जातो.
काही अवयवांचा उपयोग बायोगॅस प्लांट्स किंवा जैविक खत निर्मितीसाठी केला जातो.
औषध आणि रासायनिक उद्योग: आतडी आणि इतर अवयवांचा उपयोग औषध उद्योगात (उदा., सर्जिकल सिवनीसाठी) किंवा रासायनिक उत्पादनांसाठी होतो.
यासाठी विशेष प्रक्रिया केंद्रे (rendering plants) काही मोठ्या शहरांमध्ये (उदा., दिल्ली, मुंबई, कोलकाता) उपलब्ध आहेत.
कुर्बानीनंतर कातडी, शिंगे, आणि वेस्टेज माल गोळा करण्याचे काम प्रामुख्याने अनौपचारिक क्षेत्रातील कामगार (scrap collectors, small traders) करतात. यामुळे ग्रामीण आणि शहरी भागातील लहान व्यापाऱ्यांना रोजगार मिळतो.
स्थानिक पातळीवर कातडी आणि इतर मालाची खरेदी-विक्री लहान व्यापारी, मध्यस्थ, आणि टॅनरी यांच्यामार्फत होते
भारतातील चामड्याचा उद्योग (leather industry) हा वार्षिक सुमारे 80,000 कोटी रुपये (लगभग $10 अब्ज) इतका आहे, यापैकी कुर्बानीच्या काळात कातड्यांचा पुरवठा 10-15% वाढतो.
कुर्बानीच्या काळात सुमारे 1.5 कोटी ते 2 कोटी बकरी/मेंढ्यांची कातडी बाजारात येते, आणि याची अंदाजे किंमत 2,000 कोटी ते 3,000 कोटी रुपये इतकी आहे. यामध्ये स्थानिक विक्री आणि निर्यातीचा समावेश आहे.
भारतातून चामड्याची निर्यात प्रामुख्याने युरोप (इटली, जर्मनी), मध्य पूर्व, आणि पूर्व आशियाई देशांमध्ये होते. 2023-24 मध्ये चामड्याच्या उत्पादनांची निर्यात सुमारे $4.5 अब्ज (लगभग 37,000 कोटी रुपये) इतकी होती, यापैकी कुर्बानीच्या काळातील योगदान अंदाजे 5-7% आहे.
शिंगे आणि हाडांचा व्यापार हा तुलनेने लहान आहे, परंतु तरीही महत्त्वाचा आहे. याची उलाढाल अंदाजे 500 कोटी ते 1,000 कोटी रुपये इतकी आहे.
हाडांचा उपयोग बोनमिल आणि जिलेटिन निर्मितीसाठी होतो, ज्याची बाजारपेठ सुमारे 2,000 कोटी रुपये आहे, यापैकी कुर्बानीच्या काळातील योगदान 10-15% आहे.
वेस्टेज माल:
अवशिष्ट माल (उदा., आतडी, अवयव) याची उलाढाल सुमारे 500 कोटी रुपये इतकी आहे, कारण याचा उपयोग जैविक खते, पशुखाद्य, आणि औषध उद्योगात होतो.
बायोगॅस आणि खत निर्मितीच्या क्षेत्रातही लहान प्रमाणात उलाढाल होते.
कुर्बानीनंतर कातडी, शिंगे, आणि वेस्टेज मालाची एकूण आर्थिक उलाढाल सुमारे 3,000 कोटी ते 5,000 कोटी रुपये इतकी असू शकते. यामध्ये स्थानिक व्यापार आणि निर्यातीचा समावेश आहे.
ही उलाढाल चामड्याच्या उद्योगातील मोठ्या उलाढालीचा एक भाग आहे, ज्यामध्ये कुर्बानीचा काळ हा पुरवठ्याच्या दृष्टीने महत्त्वाचा आहे.