भारत आणि फारस यांचे प्राचीन संबंध सांस्कृतिक, व्यापारी आणि धार्मिक आदानप्रदानाने समृद्ध होते. सिंधू संस्कृती आणि एलामाइट सभ्यतेत व्यापार होत असे. वैदिक आणि झोरोआस्ट्रियन धर्मात अग्नीपूजा, सोम-होम यांसारख्या समानता दिसतात. अहमेनिद साम्राज्याने वायव्य भारतावर नियंत्रण मिळवले, ज्यामुळे सांस्कृतिक देवाणघेवाण वाढली. चंद्रगुप्त-सेल्यूकस कराराने राजकीय संबंध दृढ झाले. संस्कृत आणि अवेस्तन भाषेत साम्य आहे, तसेच पंचतंत्रासारख्या कथांचा परस्पर प्रभाव दिसतो. सस्सानिद आणि गुप्त काळात व्यापार आणि कला आदानप्रदान झाले. पारशी समाजाने भारतात स्थलांतर करून सांस्कृतिक योगदान दिले. मौर्य आणि सस्सानिद स्थापत्यात परस्पर प्रभाव दिसतात. हे संबंध आजही दोन्ही देशांमधील मैत्रीचा पाया आहेत.
आयातुल्लाह रुहोल्लाह खोमेनी यांच्या कुटुंबाचा इतिहास भारत, विशेषत: उत्तर प्रदेशातील बाराबंकी जिल्ह्यातील किंतूर गावापासून सुरू होतो आणि इराणमधील खोम शहरापर्यंत पसरलेला आहे. हा इतिहास सय्यद अहमद मूसवी ‘हिंदी’ यांच्यापासून सुरू होतो, जे खोमेनी यांचे आजोबा होते. अहमद मूसवी ‘हिंदी’यांचा जन्म 19व्या शतकाच्या सुरुवातीला (अंदाजे 1800 च्या दशकात) उत्तर प्रदेशातील बाराबंकी जिल्ह्यातील किंतूर गावात झाला. ते सय्यद कुटुंबातील होते, जे शिया मुस्लिम समुदायात पैगंबर मोहम्मद यांच्या वंशज म्हणून मानले जातात. ‘हिंदी’ हे टोपणनाव त्यांच्या भारतीय मुळांचे द्योतक आहे, कारण त्या काळात भारताला ‘हिंदुस्तान’ म्हणून संबोधले जायचे.
अहमद हे शिया धर्मगुरू आणि विद्वान होते. किंतूर हे अवधच्या नवाबांच्या काळात शिया समुदायाचे महत्त्वाचे केंद्र होते, आणि सय्यद अहमद यांनी स्थानिक पातळीवर धार्मिक कार्यात योगदान दिले.1830 च्या दशकात सय्यद अहमद धार्मिक अभ्यास आणि तीर्थयात्रेसाठी किंतूरहून निघाले. ते प्रथम इराकमधील नजफ येथे गेले, जे शिया इस्लामचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र आहे. त्यानंतर ते इराणमधील खोम शहरात स्थायिक झाले. येथे त्यांनी स्थानिक इराणी महिलेशी विवाह केला, ज्यामुळे खोमेनी कुटुंबाची पायाभरणी झाली.
सय्यद अहमद यांनी खोम शहरात धार्मिक आणि सामाजिक कार्य सुरू केले. त्यांचा मुलगा, सय्यद मुस्तफा मूसवी, यांनीही शिया धर्मगुरू म्हणून कार्य केले. सय्यद मुस्तफा हे आयातुल्लाह खोमेनी यांचे वडील होते.
सय्यद मुस्तफा यांचा जन्म खोम येथे झाला आणि त्यांनी शिया धर्मशास्त्राचा अभ्यास केला. त्यांनी स्थानिक समुदायात धार्मिक नेतृत्व प्रदान केले. असे मानले जाते की सय्यद मुस्तफा यांचा 1903 मध्ये खोम येथे संशयास्पद परिस्थितीत मृत्यू झाला, जेव्हा खोमेनी फक्त पाच महिन्यांचे होते. काही नोंदींनुसार, त्यांची हत्या स्थानिक जमीनदाराशी झालेल्या वादामुळे झाली होती.
सय्यद मुस्तफा यांच्या मृत्यूनंतर, खोमेनी यांचे संगोपन त्यांच्या आई, हजर, आणि मोठ्या भावांनी केले. त्यांच्या कुटुंबाने त्यांना धार्मिक शिक्षणावर लक्ष केंद्रित करण्यास प्रोत्साहन दिले, ज्यामुळे खोमेनी शिया धर्मशास्त्राचे गहन विद्वान बनले.
आयातुल्लाह रुहोल्लाह मूसवी खोमेनी यांचा जन्म 24 सप्टेंबर 1902 रोजी खोम, इराण येथे झाला. त्यांनी लहानपणापासूनच शिया धर्मशास्त्र आणि फारसी साहित्याचा अभ्यास केला. त्यांनी कुम आणि नजफ येथील धार्मिक शिक्षणसंस्थांमध्ये उच्च शिक्षण घेतले.
खेमानी यांनी 1960 च्या दशकात इराणच्या शाह राजवटीविरोधात आपले विचार व्यक्त करण्यास सुरुवात केली. त्यांनी शाहांच्या पाश्चिमात्य धोरणांचा आणि भ्रष्टाचाराचा विरोध केला. 1964 मध्ये त्यांना इराणमधून निर्वासित केले गेले, आणि ते प्रथम तुर्की, नंतर इराक आणि शेवटी फ्रान्स येथे गेले.
खेमानी यांनी फ्रान्समधून इराणी क्रांतीचे नेतृत्व केले. त्यांचे ऑडिओ संदेश इराणमधील जनतेपर्यंत पोहोचवले गेले, ज्यामुळे शाह राजवटीविरुद्ध व्यापक आंदोलनाला चालना मिळाली. 1979 मध्ये शाहाने देश सोडल्यानंतर खोमेनी तेहरानला परतले आणि इस्लामी प्रजासत्ताकाची स्थापना केली.
खोमेनी यांचा विवाह 1929 मध्ये खादीजा साकाफी यांच्याशी झाला. त्यांना सात मुले होती, त्यापैकी पाच जण मोठे झाले: तीन मुली (मोस्तफा, झहरा, आणि फरिदेह) आणि दोन मुली (सादिक आणि फातिमा). त्यांचा मुलगा, मोस्तफा खोमेनी, हा देखील धार्मिक विद्वान आणि राजकीय कार्यकर्ता होता, परंतु त्याचा 1977 मध्ये संशयास्पद परिस्थितीत मृत्यू झाला.
खोमेनी यांचा नातू, सय्यद हसन खोमेनी, हा आजही इराणमध्ये एक प्रमुख धार्मिक आणि सामाजिक व्यक्तिमत्व आहे. तो खोमेनी यांच्या मकबऱ्याचा संरक्षक आहे आणि सुधारणावादी विचारधारा समर्थन करतो.
खोमेनी यांच्या कुटुंबाने इराणच्या इस्लामी प्रजासत्ताकात महत्त्वाची भूमिका निभावली, विशेषत: धार्मिक आणि सामाजिक कार्यात. तरीही, त्यांचे काही वंशज सुधारणावादी विचारांचे समर्थक म्हणून ओळखले जातात, जे खोमेनी यांच्या कट्टर विचारसरणीपासून वेगळे आहेत.
किंतूरमध्ये आजही सय्यद कुटुंबे राहतात, परंतु खोमेनी यांच्या भारतीय मुळांबाबत स्थानिक पातळीवर फारशी जागरूकता नाही. काही इतिहासकार आणि शिया विद्वान या संबंधाला मान्यता देतात, परंतु याचा व्यापक प्रसार झालेला नाही.
खेमानी यांच्या कुटुंबाचा भारतीय मूळ हा भारत आणि इराण यांच्यातील सांस्कृतिक आणि धार्मिक संबंधांचा एक महत्त्वाचा दुवा आहे. हा भारतातील शिया समुदायासाठी अभिमानाचा विषय ठरू शकतो.
आयातोल्लाह रुहोल्लाह खोमेनी हे इराणच्या 1979 च्या इस्लामिक क्रांतीचे नेते आणि इस्लामिक रिपब्लिक ऑफ इराणचे संस्थापक होते. त्यांनी “विलायत-ए-फकीह” (Guardianship of the Islamic Jurist) ही संकल्पना मांडली, जी इराणच्या राजकीय व्यवस्थेचा पाया आहे.
आयातोल्लाह अली खामेनेई हे खोमेनी यांचे शिष्य आणि अनुयायी होते. ते खोमेनी यांच्या क्रांतिकारी विचारसरणीशी एकनिष्ठ राहिले आणि 1979 च्या क्रांतीदरम्यान त्यांचे समर्थक होते.
खोमेनी यांच्या निधनानंतर (3 जून 1989) अली खामेनेई यांना इराणचे सर्वोच्च नेते म्हणून निवडण्यात आले. हे पद खोमेनी यांनी स्थापन केले होते, आणि खामेनेई हे खोमेनी यांचे वैचारिक उत्तराधिकारी मानले जातात.
खामेनेई यांनी खोमेनी यांच्या इस्लामिक रिपब्लिकच्या तत्त्वांचे पालन केले आणि त्यांच्या धोरणांना पुढे नेले, जरी त्यांनी स्वतःचा काहीसा वेगळा दृष्टिकोन (उदा., अधिक कठोर धार्मिक आणि राजकीय नियंत्रण) स्वीकारला.
शिया इस्लामचे पुनरुज्जनकर्ते मानतात, तर काही त्यांच्या कट्टर धोरणांवर टीका करतात. त्यांच्या भारतीय मुळांचा उल्लेख इराणमध्ये फारसा होत नाही, कारण त्यांना पूर्णपणे इराणी नेते म्हणून पाहिले जाते.