दारुल उलूम देवबंद हा उत्तर प्रदेशातील सहारनपूर जिल्ह्यातील एक जागतिक कीर्तीचा इस्लामी शिक्षणसंस्था आहे, ज्याची स्थापना ३० मे १८६६ रोजी हाजी आबिद हुसेन, मौलाना कासिम नानौतवी आणि इतर विद्वानांनी केली होती. पहिल्या दिवशी केवळ एक शिक्षक आणि एक विद्यार्थी उपस्थित होता, आणि शिक्षण एका झाडाखाली सुरू झाले.
हा जगातील असा मदरसा आहे जो पूर्णपणे लोकांच्या देणग्यांवर चालतो आणि कोणत्याही सरकारी मदतीवर अवलंबून नाही. त्याचे वार्षिक बजेट सध्या ४६ कोटी रुपयांपेक्षा जास्त आहे.
देवबंदी चळवळ ही इस्लामी पुनरुज्जन आणि सुधारणा चळवळ आहे, जी १९व्या शतकात भारतात उदयास आली. तिचे केंद्र उत्तर प्रदेशातील सहारनपूर जिल्ह्यातील दारुल उलूम देवबंद ही इस्लामी शिक्षणसंस्था आहे. ही चळवळ इस्लामी शिक्षण, धार्मिक शुद्धता आणि सामाजिक सुधारणांवर लक्ष केंद्रित करते.
१८५७ च्या स्वातंत्र्य संग्रामाच्या अपयशानंतर आणि मुघल साम्राज्याच्या पतनानंतर भारतातील मुस्लिम समाजात असुरक्षितता आणि सांस्कृतिक संकट निर्माण झाले. ब्रिटिश राजवटीच्या प्रभावामुळे इस्लामी परंपरा आणि शिक्षण धोक्यात आले होते.
३० मे १८६६ रोजी मौलाना कासिम नानौतवी, हाजी आबिद हुसेन आणि इतर विद्वानांनी दारुल उलूम देवबंदची स्थापना केली. या चळवळीचा उद्देश इस्लामी शिक्षणाचे संरक्षण, मुस्लिम समाजात धार्मिक आणि सामाजिक सुधारणा आणि ब्रिटिश सांस्कृतिक प्रभावाला विरोध करणे हा होता.
हि चळवळ शाह वलीउल्लाह देहलवी (१८व्या शतकातील इस्लामी विद्वान) यांच्या विचारांवर आधारित होती, ज्यांनी कुराण आणि हदीस यांच्यावर आधारित शुद्ध इस्लामी जीवनशैलीचा पुरस्कार केला.
हदीस, शरिया, तर्कशास्त्र आणि इस्लामी तत्त्वज्ञान यांचे शिक्षण देण्यासाठी दारुल उलूमची स्थापना झाली. यामुळे मुस्लिम तरुणांना धार्मिक विद्वान (उलेमा) म्हणून तयार केले गेले.
स्थानिक शोषित प्रथा आणि अंधविश्वासांपासून इस्लामला शुद्ध करणे, हनफी पंथाच्या तत्त्वांचे पालन करणे. या उद्देशाने स्थापन केलेली संस्था म्हणून तिच्याकडे पाहता येईल. देवबंदी चळवळीने ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध स्वातंत्र्य संग्रामात सक्रिय सहभाग घेतला. दारुल उलूमला ब्रिटिशांनी “स्वातंत्र्य संग्रामाची छावणी” संबोधले होते. मौलाना महमूद हसन (शेख-उल-हिंद) यांनी रेशमी रुमाल आंदोलनाद्वारे स्वातंत्र्यलढ्याला पाठिंबा दिला.
- स्वावलंबन: दारुल उलूम आणि देवबंदी चळवळ झकात आणि लोकांच्या देणग्यांवर अवलंबून आहे. ही संस्था सरकारी मदतीपासून स्वतंत्र राहिली.
- शिक्षण पद्धती: पारंपरिक इस्लामी शिक्षणावर भर देताना, काही प्रमाणात आधुनिक विषय (हिंदी, इंग्रजी, संगणक) देखील समाविष्ट केले गेले.
- प्रभाव: ही चळवळ भारत, पाकिस्तान, बांगलादेश, अफगाणिस्तान आणि दक्षिण आफ्रिकेसह अनेक देशांमध्ये पसरली. यामुळे हजारो मदरसे आणि धार्मिक संस्था स्थापन झाल्या.
रेशमी रुमाल आंदोलन (१९१५-१९१६) हे भारतीय स्वातंत्र्य संग्रामातील एक महत्त्वाचे गुप्त क्रांतिकारी आंदोलन होते, ज्याचे नेतृत्व दारुल उलूम देवबंदच्या मौलाना महमूद हसन (शेख-उल-हिंद) आणि त्यांचे सहकारी, विशेषतः मौलाना उबैदुल्लाह सिन्धी यांनी केले. या आंदोलनाचा उद्देश ब्रिटिश राजवटीविरुद्ध सशस्त्र बंडखोरी करणे
- रेशमी रुमाल आंदोलनाने ब्रिटिश सरकारवर दबाव निर्माण केला, कारण यामुळे त्यांना भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याची तीव्रता आणि व्यापकता लक्षात आली. या आंदोलनाने देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर क्रांतिकारी गटांना एकत्र आणण्याचा प्रयत्न केला.
- ब्रिटिशांनी याला गंभीर धोका मानला आणि त्यांनी मोठ्या प्रमाणावर कारवाया करून आंदोलन दडपण्याचा प्रयत्न केला.
नेतृत्वाची अटक आणि हद्दपारी:
- १९१६ मध्ये, ब्रिटिशांनी मौलाना महमूद हसन आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांना अटक केली. मौलाना महमूद हसन यांना माल्टा येथे हद्दपार करण्यात आले, जिथे ते १९२० पर्यंत कैदेत होते.
- मौलाना उबैदुल्लाह सिन्धी यांना अफगाणिस्तानात पळून जावे लागले, जिथे त्यांनी क्रांतिकारी कार्य सुरू ठेवले.
सर रोलेट यांनी रेशमी रुमाल आंदोलनाबाबत लिहिले की, “ब्रिटिश सरकार या गतिविधींमुळे हादरली होती,” ज्यामुळे दारुल उलूमला स्वातंत्र्यलढ्याचे एक गुप्त केंद्र मानले गेले
गेल मिनाल्ट (ऑक्सफोर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेसच्या लेखिका) यांनी दारुल उलूमच्या खिलाफत चळवळीतील योगदानाचे कौतुक केले आहे, ज्यामुळे मुस्लिम आणि हिंदू यांच्यातील सहकार्य वाढले.
ही संस्था सोसायटी ॲक्ट 1860 अंतर्गत नोंदणीकृत आहे, परंतु उत्तर प्रदेश मदरसा बोर्डाकडून मान्यता प्राप्त नाही, ज्यामुळे ती सरकारी योजनांपासून वंचित आहे.
दारुल उलूम देवबंदचे सध्याचे कुलगुरू (मोहतमीम) हजरत मौलाना मुफ्ती अबुल कासिम नोमानी आहेत. त्यांनी 24 जुलै 2011 पासून कुलगुरू म्हणून जबाबदारी स्वीकारली आहे.
दारुल उलूम देवबंद ही केवळ एक शिक्षणसंस्था नाही, तर इस्लामी शिक्षण, स्वातंत्र्य आणि स्वावलंबन यांचे प्रतीक आहे. याने मुस्लिम समाजाला शिक्षणाद्वारे सक्षम केले, स्वातंत्र्यलढ्यात योगदान दिले आणि जागतिक स्तरावर इस्लामी विचारसरणीचा प्रसार केला. तथापि, कट्टरपंथ आणि आधुनिक शिक्षणाच्या अभावाच्या टीकेमुळे याला आव्हानांचाही सामना करावा लागला. तरीही, 156 वर्षांनंतरही दारुल उलूमचा प्रभाव कायम आहे, आणि ती इस्लामी शिक्षणाचे एक चमकणारे दीपस्तंभ आहे.